Έδρα του πρώην Δήμου Αρακύνθου. 1.670 κάτοικοι. Χώρος με πανάρχαια Ιστορία και Πολιτιστική παράδοση.
Κωμόπολη χτισμένη στα ερείπια της αρχαίας αξιόλογης πόλης της Αιτωλικής Συμπολιτείας "ΑΚΡΑΙ" (Πολύβιος - Leake-Βυζάντιος - Κ. Στεργιόπουλος), που καταστράφηκε από το Φίλιππο το 323 π.Χ., νότια της Τριχωνίδας στους πρόποδες του Αρακύνθου (Ζυγού).
Το τριζωνικό Κάστρο, το "Παλιόκαστρο" το αντικρινό "Καστράκι"', o Μεταβυζαντινός Ι. Ναός του Αγίου Ιωάννου, χτισμένος στα ερείπια του αρχαίου Ναού της Αρτέμιδας και οι υπερεξακόσιοι ανοιχτοί αρχαίοι τάφοι δηλοποιούν τη μεγάλη αρχαιολοyική παρουσία.
Πριν τον 11° αιώνα είχαν το όνομα "Ελληνικό" Μετά τις Σταυροφορίες πήραν το όνομα Παπαδάτες (αι), πληθυντικός αριθμός, όπως το ΑΚΡΑΙ. Στην περίοδο αυτή αποτελούσαν διοικητικό, εμπορικό και διαμετακομιστικό κέντρο της περιοχής και δεσπόζουν στη μοναδική οδό επικοινωνίας Μεσολόγγι - Συβίστα - Άνω Κεράσοβο - Μακρυνεία - Αγρίνιο με συνδετικό σημείο τα Γεφύρια του "Αλάμπεη". Αποτελεί και το κέντρο διέλευσης της Άνω Μακρυνείας.
Το έτος 1835, Διάταγμα 1/13 Οκτωβρίου, (Πρώτος "Καποδίστριας"), γίνονrαι έδρα Δήμου Γ' Τάξεως του Δήμoυ Κερασέας με πληθυσμό 828 κατοίκους και Δημοτικά διαμερίσματα Παπαδάται, Κεράσοβο, Κ. Κεράσοβο, Παλαιοχώρι Ματαράγκα, Παλαιοπλάτανος, Χασάναγα, Σαντί και Γραμματικόν.
Στον απελευθερωτικό Αγώνα του 1821 προσφέρουν μεγάλες υπηρεσίες με αξιωματούχους, "μπουλουκτήδες" και τον υπέροχο λαό τους.
Τις Παπαδάτες τίμησε και ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός με επίσκεψή του και ίδρυση του “Κρυφού Σχολειού” στη θέση Παλαιοχώρι. Οι Παπαδάτες σήμερα σφύζουν από ζωή και δραστηριότητες.
Το θέρετρο του ιστορικού Μοναστηριού του Αγ. Θωμά, ανάμεσα στους δρυμούς και τα φαράγγια, τα οροπέδια του Αϊ Νικόλα, της Παναγίας, τα δεκάδες όμορφα ξωκλήσια προσφέρουν ευκαιρίες ψυχικής ανάτασης και σωματικής απόλαυσης.
Τα γραφικά λιβάρια, στην ψαρομάνα λίμνη Τριχωνίδα προσφέρουν φιλόξενα το ψητό χέλι, τη "δρομίτσα"' και τη μεγάλη ποικιλία ψαριών. Μια βαρκάδα στα γαλήνια νερά της λίμνης χαρίζει ευκαιρίες για ονειροπόλημα.
Στην καρδιά του Δήμου μοντέρνα κέντρα ψυχαγωγίας, ταβέρνες και πιτσαρίες εκθέτουν προκλητικά τις νοστιμιές τους. Το ντόπιο ρακί, φθηνό και άφθονο, λύνει τη γλώσσα των διψασμένων.
Εξαιρετικά ενδιαφέρουσα είναι και η πνευματική ζωή των Παπαδαταίων. Εκπαιδευτικά ιδρύματα, σύλλογοι πολιτιστικοί, εκκλησιαστική πνευματική δραστηριότητα, χορευτικό και μουσικό συγκρότημα, χαρίζουν στιγμές χαράς και απόλαυσης στο Πανηγύρι του Αγίου Κωνσταντίνου, του Αγίου Θωμά (6 Οκτωβρίου) και στις καθημερινές εκδηλώσεις. Λειτουργεί καθημερινά πλήρες Δημοτικό ιατρείο. Τα δύο Φαρμακεία είναι ανοιχτά όλη την εβδομάδα.

Άγιος Θωμάς

Είχαμε ακούσει πολλά για το μοναστήρι του Αγίου Θωμά, που βρίσκεται στον Αράκυνθο, νοτιοδυτικά του χωριού Παπαδάτες. Έτσι λοιπόν αποφασίσαμε να το επισκεφτούμε στις 23 Οκτωβρίου 1996, ημέρα Τέταρτη.
Η μέρα ήταν υπέροχη και ξεκινήσαμε για το μοναστήρι στις 11 το πρωί ο κύριος Λύτρας και οι μαθητές Αλέκα Τζαμίχα, Σπύρος και Νίκος Τζαβέλας. Αν και Φθινόπωρο η μέρα ήταν ηλιόλουστη. Στρίψαμε αριστερά στην πλατεία, περάσαμε την εκκλησία του Αγίου Κωνσταντίνου και Ελένης, στην άκρη του χωριού στρίψαμε δεξιά, περάσαμε το γεφύρι αφήνοντας πίσω μας τις Παπαδάτες. Ανηφορίζουμε το χωματόδρομο που βρίσκεται σε κακή κατάσταση, όμως εμείς προχωρούμε ακάθεκτοι.
Στη διαδρομή συναντούμε το ξωκλήσι του Αγίου Ιωάννη. Όσο ανεβαίνουμε τόσο το τοπίο μας μαγεύει. Τριγύρω μας υπάρχουν πολλά χαμηλά φυτά και δέντρα. Από ψηλά μπορούσαμε να δούμε άνετα τη λίμνη Τριχωνίδα που απλώνει το γαλάζιο πέπλο της στον ορίζοντα. Αριστερά διακρίνεται η λίμνη Λυσιμαχία και πιο πέρα μπροστά μας το Αγρίνιο και το Παναιτώλιο.
Όσο πιο ψηλά ανεβαίναμε τόσο πιο όμορφα, πιο μαγευτικά τοπία αντικρίζαμε, τα οποία μας ζέσταιναν την καρδιά. Οι κουμαριές, τα πεύκα, τα θυμάρια, τα σφάλαχτρα διαδέχονταν το ένα το άλλο. Πολλά λουλούδια είναι ανθισμένα και η βλάστηση σε πολλά σημεία τόσο πυκνή που θυμίζει τροπικό δάσος. Χανόμαστε μέσα στις πλαγιές του Αράκυνθου που η μια διαδέχεται την άλλη. Κάποια στιγμή χάνουμε από τα μάτια μας τη λίμνη, το Αγρίνιο και το Παναιτώλιο. Όλα γύρω μας ήταν υπέροχα. Βγάζαμε φωτογραφίες στα τοπία που μας μάγευαν, δέντρα και θάμνους που πρώτη φορά προσέχαμε την ύπαρξή τους και αγνοούσαμε το όνομά τους.

Χαλάσματα από το "Παλιοχώρι"

Λίγο πριν φτάσουμε στην Παναγία, περνάμε από το «Παλιοχώρι». Εκεί βρίσκονταν οι παλιές Παπαδάτες. Δυστυχώς το μόνο που απέμεινε είναι τα χαλάσματα από ένα πέτρινο σπίτι.

Φτάνουμε στην Παναγία. Κατεβαίνουμε από το αυτοκίνητο. Φυσούσε ένα απαλό αεράκι. Ήταν σαν ένα καλωσόρισμα. Στη νότια πλευρά υπάρχει ένας στεγασμένος και αρκετά μεγάλος χώρος, ανοιχτός από τη νότια πλευρά του. Στο χώρο αυτό λειτουργούσε το πρώτο σχολείο των Παπαδατών, το οποίο ίδρυσε ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός (και μ΄ αυτό θα ασχοληθούμε κάποια άλλη στιγμή). Μπήκαμε στην εκκλησία και προσκυνήσαμε. Αφού απολαύσαμε για λίγο το όμορφο τοπίο, συνεχίσαμε τη διαδρομή μας.
Ο ήλιος σε κάποια στιγμή κρύφτηκε πίσω από τα πανύψηλα και πυκνά δέντρα. Κάποτε από μακριά φάνηκε το μοναστήρι του Αγίου Θωμά. Έμοιαζε σαν ένα μεγάλο κάτασπρο περιστέρι.
Φτάσαμε στο μοναστήρι. Κατεβήκαμε από το αυτοκίνητο και μπήκαμε στην εκκλησία. Αριστερά από το ιερό βήμα υπάρχει η εικόνα της Θεοτόκου και του Αγίου Θωμά, ενώ δεξιά βρίσκεται η εικόνα του Ιησού και του προφήτη Ηλία. Ο ζωγράφος σημειώνει το δωρητή καθώς και την χρονολογία δημιουργίας των εικόνων. Αυτή είναι το έτος 1914. Εξωτερικά ο ναός αποτελείται από δύο πόρτες. Η μία βρίσκεται βόρεια και είναι η κεντρική είσοδος. Πάνω από την πόρτα υπάρχει η επιγραφή: «Ιερός ναός του Αγίου Θωμά. "Ανεκαινίσθη εν έτει 1990". Δυτικά βρίσκεται και η δεύτερη πόρτα. Νότια υπάρχουν δύο παράθυρα και στην κόγχη του ιερού υπάρχει ένα στενόμακρο άνοιγμα. Δυτικά βρίσκεται το καμπαναριό και δίπλα από αυτό σε ένα δέντρο υπάρχει ένα σήμαντρο κρεμασμένο.
Τριάντα μέτρα σχεδόν από το μοναστήρι υπάρχει ένα κτίσμα. Μάθαμε ότι παλιότερα χρησίμευε ως κελί. Ήταν κλειδωμένο. Από το μισάνοιχτο παράθυρο του ενός από τα δύο δωμάτια διακρίναμε ένα τζάκι. Στο προαύλιο του μοναστηριού υπήρχαν πολλά δέντρα. Πιο πολύ εντύπωση όμως μας έκανε μια ελιά που ήταν πολύ μεγάλη και βρίσκονταν εκεί για αιώνες. Μετρήσαμε την περίμετρό της .... μέτρα. Και τα άλλα δέντρα όμως (κυπαρίσσια κ.λ.π. ) δείχνουν υπεραιωνόβια.
Από τις πληροφορίες που συγκεντρώσαμε το μοναστήρι του Αγίου Θωμά ιδρύθηκε πριν από 500 περίπου χρόνια. Σύμφωνα με την παράδοση ένας ψαράς ενώ ψάρευε στην Τριχωνίδα είδε πάνω στο βουνό ένα φως. Το έβλεπε πολύ συχνα. Αποφάσισε λοιπόν να πάει να δει τι συνέβαινε. Όταν έφτασε στο σημείο που σήμερα υπάρχει το ξωκλήσι, είδε την εικόνα του Αγίου Θωμά και δίπλα ένα καντήλι να ανάβει. Έτσι πήρε πέτρες και έφτιαξε ένα προσκυνητάρι. Άναψε το καντήλι, προσκύνησε την εικόνα και έφυγε. Αργότερα χτίστηκε μοναστήρι από τον κ. Σύρμο από τις Παπαδάτες.
Οι Τούρκοι το μοναστήρι αυτό δεν το πείραζαν, το σέβονταν. Σ΄ αυτό παλιά ζούσαν τρεις καλόγεροι. Διαδοχικά ο Παλούμπας, ο Φαρμάκης και Φαρμάκης Λανόπουλος.
Το δρόμο μέσα από τη ρεματιά που οδηγεί κατευθείαν στο προαύλιο του μοναστηριού τον ανακάλυψε ο Παλούμπας, που ήταν και ο πρώτος καλόγερος. Έτσι ο δρόμος αυτός ονομάστηκε δώδεκα καγκέλια, τα οποία συμβολίζουν τους δώδεκα μαθητές του Χριστού.
Όταν ο Παλούμπας κοιμόταν στο κελί του πήγαιναν τα κακά πνεύματα και πετούσαν πέτρες στο παράθυρό του. Οι μοναχοί που υπήρχαν στο μοναστήρι έκρυβαν πολλούς Έλληνες στα κελιά τους για να τους γλιτώσουν από τους Τούρκους. Στο προαύλιο του μοναστηριού βρέθηκαν μνήματα από την εποχή εκείνη.
Σήμερα λίγες συγκεντρωμένες πέτρες μαρτυρούν την ύπαρξή τους. Αριστερά από το μοναστήρι μια πηγή με κρουσταλλένιο νερό ξεδιψά τους προσκυνητές. Λένε πως τον Άγιο Θωμά τον είχαν δει πολλοί άνθρωποι στη ρεματιά. Κάθονταν πάνω σε μια μεγάλη πέτρα κρατώντας χρυσή πίπα. Λένε ακόμα πως ο Άγιος έκανε πάρα πολλά θαύματα και πως όταν κάποιοι βοσκοί πήγαιναν στο χώρο γύρω από το μοναστήρι και έβοσκαν τα ζώα τους ο Άγιος τα έδιωχνε. Πολλά ζώα έπεσαν στον γκρεμό και σκοτώθηκαν, ενώ άλλα οι βοσκοί τα βρήκαν μετά από μέρες. Δεν τα ήθελε εκεί γιατί τα χτήματα του ανήκαν.
Τις ιστορίες για το μοναστήρι μας τις έδωσε ο παπα-Βασίλης Κωνσταντίνου (παλιότερος παπάς των Παπαδατών, 80χρονος σήμερα).
Χρόνια τώρα, ακόμη και στις μέρες μας προσκυνητές απ΄ όλη τη Μακρυνεία ανήμερα του Αγίου Θωμά, ανηφορίζουν το Ζυγό, ανάβουν κερί στον Άγιο και συχνά, όταν ο καιρός είναι καλός, κουβαλούν μαζί τους αρνιά, τα ψήνουν και ρίχνονται σε τσιμπούσι. Καθισμένοι στο πεζούλι το χτισμένο γύρω από τη γιαγιά ελιά απολαμβάναμε την ομορφιά που μας τύλιγε και φανταζόμαστε πότε τον Άγιο να διαφεντεύει τον τόπο του, πότε ήρωες φουστανελάδες να ρίχνουν το λιθάρι, να γλεντούν ή να ρίχνονται στη μάχη.
Η χαρά δίνει χαρά όχι μόνο στην ψυχή και την καρδιά μας μα και στο χρόνο. Έπρεπε να πάρουμε το δρόμο της επιστροφής αφήνοντας πίσω μας ανεξερεύνητες ομορφιές με την υπόσχεση να επιστρέψουμε για να τις γευτούμε σε όλη τους την έκταση και να αφεθούμε στην απόλαυση καινούργιων.

Τζαμίχα Αλεξάνδρα
Τζαβέλας Σπύρος
Τζαβέλας Νίκος